Mianem „ekspertyzy grafologicznej” określa się zazwyczaj kryminalistyczną ekspertyzę pismoznawczą. W sensie technicznym ekspertyza grafologiczna jest po prostu szczegółowym sprawozdaniem z przeprowadzonych badań pismoznawczych zwieńczonym odpowiednimi wnioskami. Takie sprawozdanie liczy zazwyczaj minimum kilkanaście stron (jeśli przedmiotem badania jest jeden podpis). Jednak przy rozbudowanym materiale dowodowym – np. w przypadku dużych ekspertyz zlecanych przez sądy – ekspertyza grafologiczna może liczyć nawet kilkaset stron. Aby ekspertyza grafologiczna stanowiła mocny dowód w postępowaniu przed sądem (czy to cywilnym czy karnym) musi mieć ściśle sformalizowany kształt. Poza oczywistymi elementami   – takimi jak wskazanie przedmiotu i celu badań – kryminalistyczna ekspertyza pismoznawcza musi też zawierać szczegółowe określenie przyjętej metody badawczej oraz tzw. tablice poglądowe – tzn. ilustracje wskazujące na poszczególne analizowanego cechy grafizmu (np. podobieństwa i różnice).                                                                                      

Główna część raportu z badań – tzn szczegółowa charakterystyka       i ocena materiału dowodowego i porównawczego – powinna być przejrzysta i zwięzła. Co prawda ekspertyzy wielu biegłych cechuje wielka drobiazgowość i potoczystość stylu, ja jednak jestem zdecydowaną zwolenniczką wywodu skondensowanego wyłącznie do tego, co naprawdę istotne! Należy pamiętać, że odbiorcą ekspertyzy jest sędzia, który nie jest ekspertem z zakresu pismoznawstwa i interesują go przede wszystkim jasne i odpowiednio wyeksplikowane wnioski zawarte opinii.

Jak dzielimy ekspertyzy grafologiczne?

Podstawowym i najważniejszym kryterium podziału ekspertyz grafologicznych jest kryterium zleceniodawcy. Jeśli zleceniodawcą ekspertyzy jest sąd (bądź organ administracji publicznej – np. policja) – to wówczas mówimy o ekspertyzie sądowej. Jeśli zleceniodawcą jest osoba prywatna bądź prawna (np. firma) – mamy do czynienia z ekspertyzą prywatną. W sensie techniczo-formalnym ekspertyzy sądowe nie różnią się niczym od ekspertyz zlecanych przez osoby prywatne.

Szczególnym rodzajem ekspertyzy jest natomiast opinia sporządzona wyłącznie na użytek prywatny – w sytuacji gdy klient nie zamierza przedstawiać jej                        w postępowaniu sądowym. Taka sytuacja ma często miejsce w przypadku badania anonimów. Pokrzywdzony może nie być zainteresowany wszczęciem postępowania sądowego – zwłaszcza gdy autorem anonimu jest osoba z jego najbliższego kręgu znajomych czy nawet rodziny. W tym przypadku pisemna opinia przeznaczona do użytku prywatnego nie musi zawierać rozbudowanej części formalnej (np. tablic poglądowych i wykresów).

Czy grafologia jest dyscypliną naukową?

Historyczne znaczenie pisma ręcznego – jednego z największych fenomenów i najbardziej przełomowych wynalazków w historii ludzkości – jest nie do przecenienia. Pismo ręczne budziło zainteresowanie już w starożytności – fascynował się nim m.in. Arystoteles, a w krajach Dalekiego Wschodu kaligrafia zyskała status sztuki równej malarstwu. W niektórych społecznościach pismo miało wymiar religijny lub magiczny (np. pismo runiczne wśród wikingów czy ideogramy i piktogramy w cywilizacjach prekolumbijskiej Mezoameryki). Już w czasach rzymskich podejmowano pierwsze próby określenia cech osobowości na podstawie pisma.

Jednak dopiero w XIX wieku we Francji zainteresowanie pismem ręcznym przerodziło się w dyscyplinę naukową. Za ojca grafologii uważa się Jeana Hipolita Michona (1806-1881), który opracował zasady psychologicznej analizy pisma w oparciu o stworzony przez siebie katalog kilkuset cech (zmiennych) pisma. Później teorię zaproponowaną przez Michona rozwijali inni badacze – w tym słynny włoski psychiatra in antropolog Cesare Lombroso, który opracował Podręcznik grafologii.

Grafologia – czyli psychologiczna analiza pisma ręcznego, zajmująca się ustalaniem związków między grafizmem danej osoby a cechami jej charakteru oraz predyspozycjami intelektualnymi – utraciła dziś w zasadzie status dyscypliny naukowej (podobnie jak np. absolutnie nienaukowe stały się w XX w. kryminalistyczne badania Lombroso klasyfikujące typy przestępców na podstawie budowy czaszki). Oznacza to, iż współczesne badania naukowe przeprowadzone na reprezentatywnych grupach osób nie potwierdziły istnienia zobiektywizowanych, powtarzalnych, weryfikowalnych badawczo związków pomiędzy cechami grafizmu (takimi jak np. kształt i wielkość znaków, naciskowość, odległości między znakami, tempo pisania, itd.) a dominantami osobowościowymi albo też potwierdziły istnienie takiej korelacji jedynie w niewielkim stopniu. Oznacza to, że badania grafologiczne stosowane często w procesach rekrutacyjnych, psychoterapii czy zarządzaniu zespołami ludzkimi są już z samego swego założenia – tzn. z faktu przyjętej metody – obarczone ryzykiem ogromnej pomyłki. A ponieważ ważą one często na karierze zawodowej danej osoby, to należy z nich zrezygnować.

Nie jestem natomiast przeciwna traktowaniu analizy psychologicznej pisma ręcznego jako swoistej rozrywki intelektualnej w rodzaju popularnych psychotestów. Naturalnie pod warunkiem, że osoba poddająca się badaniu ma pełną świadomość, iż uczestniczy w zabawie a nie naukowej analizie.

Na czym polegają kryminalistyczne badania pisma ręcznego?

Od grafologii należy natomiast odróżnić kryminalistyczną analizę pisma ręcznego, która jest dyscypliną naukową – sensu stricto – tzn. jej skuteczność jest weryfikowalna i potwierdzona naukowo. Z perspektywy kryminalistycznej pismo ręczne jest wysoce indywidualnym śladem psychofizycznym każdego, kto w procesie nauki opanował tę umiejętność. Nie istnieją dwie jednostki dysponujące dokładnie tym samym charakterem pisma, choć zdarzają się rodzaje grafizmów bardzo do siebie podobnych – np. matki i córki albo rodzeństwa. Warto dodać, że choć termin „ekspertyza grafologiczna” jest w ścisłym sensie niepoprawny, to przyjął się jako potocznie stosowana nazwa kryminalistycznej ekspertyzy pismoznawczej.     A ponieważ google rządzi obecnie uzusami językowymi będę posługiwała się terminem „ekspertyza grafologicznia” równolegle z terminem „kryminalistyczna ekspertyza pismoznawcza”.

Jakie są metody badania pisma ręcznego?

W procesie rozwoju kryminalistycznej analizy pisma ręcznego powstało wiele metod badawczych identyfikacji pisma. Spora część z nich nie wytrzymała próby czasu i nie jest obecnie stosowana. Można tu wymienić choćby dziewiętnastowieczną metodę kaligraficzną, polegająca na prostym porównaniu kształtu poszczególnych znaków pisarskich, bez uwzględnienia innych cech pisma. Do dzisiaj wśród laików panuje błędne przekonanie, że identyfikacja pisma ręcznego polega wyłącznie na porównaniu kształtu liter. Bardzo istotny postęp w kryminalistycznych badaniach pisma ręcznego przyniosła metoda sygnalityczna (zwana inaczej opisową). Wprowadziła ona do badań pismoznawczych szereg ważnych cech identyfikacyjnych, np. sposób łączenia znaków, naciskowość, impuls, wysokość i kąt nachylenia pisma, itp. Jednak posługiwanie się wyłącznie metodą sygnalityczną jest dziś anachronizmem

 Metoda graficzno-porównawcza

Jedną z powszechnie stosowanych obecnie metod kryminalistycznej analizy pisma ręcznego jest metoda graficzno-porównawcza. Jest to metoda, która kompleksowo traktuje pismo ręczne i zakłada badanie nie tylko jego poszczególnych cech, ale całych zespołów identyfikacyjnych pisma ręcznego. Zakłada ona kompleksową analizę wszystkich cech pisma, z uwzględnieniem różnych aspektów psychofizycznych dotyczących wykonawcy (np. jego wieku, stanu zdrowia, okoliczności składania podpisu itd.), jak również pomocniczym badaniu warstwy słownej dokumentu. Współcześnie jest najbardziej rozpowszechnioną i zarazem najlepszą metodą identyfikacji pisma ręcznego. Choć w metodzie graficzno-porównawczej biegły grafolog nie jest skrępowany kryteriami formalnymi (tak jak ma to miejsce np. w metodzie grafometrycznej) i powinien czerpać ze swojego doświadczenia, to istnieje szeroki katalog cech pisma, które należy wziąć pod uwagę podczas jej stosowania. Są to m.in. cechy topograficzne (np. liniatury, układy wierszy) cechy syntetyczne (np. typ i klasa pisma), cechy motoryczne (np. impuls i tempo pisania) oraz cechy mierzalne (np. wielkość pisma).

Z faktu, że metoda graficzno-porównawcza jest obecnie najlepszą metodą identyfikacji pisma ręcznego nie wynika, że każda ekspertyza grafologiczna, w której ją zastosowano, będzie trafna. Metoda może stanowić znakomite narzędzie w badaniu pisma ręcznego, ale o powodzeniu jej użycia decyduje zawsze konkretny biegły z zakresu badań pisma ręcznego i dokumentów. Osobiście jestem zwolenniczką holistycznego podejścia do metody graficzno-porównawczej. To znaczy takiego, które rzeczywiście uwzględnia wszystkie aspekty badania pisma – ze szczególnie wnikliwą analizą cech psychofizycznych wykonawcy i okoliczności, w których pismo powstało (np. pozycja pisarska, rodzaj podłoża). Każdy przypadek należy traktować bardzo indywidualnie – nie ma przypadków z góry ustalonych!

W badaniach wg metody graficzno-porównawczej uwzględnia się następujące cechy pisma ręcznego:

– cechy syntetyczne: typologię pisma, stopień naturalności, rozwój pisma, klasę pisma, ogólny obraz pisma, stopień staranności;

– cechy topograficzne: miejsce inicjacji zapisów, układ znaków i wyrazów względem siebie oraz liniatury, odstępy miedzy wyrazami oraz znakami graficznymi;

– cechy motoryczne: tempo pisania, impuls pisma, naciskowość                     i cieniowanie;

– cechy mierzalne: wielkość pisma, szerokość znaków, proporcje wysokości elementów nadlinijnych do wysokości elementów śródlinijnych, proporcje wysokości elementów podlinijnych do wysokości znaków śródlinijnych, nachylenie pisma względem liniatury;

– cechy konstrukcyjne: budowę znaków, budowę wiązań, budowę                 i umiejscowienie znaków diakrytycznych oraz formy powtarzalne w różnych znakach graficznych;

– ślad językowy: podobieństwa i różnice w zapisie ortograficznym, gramatycznym, interpunkcyjnym, stylistycznym oraz pola semantyczne wyrazów.

Wspomagająco w klasycznej ekspertyzie grafologicznej korzysta się również z metody grafometrycznej, która – mówiąc najkrócej –  polega na badaniu charakterystycznych stosunków wielkościowych w piśmie ręcznym. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że metoda grafometryczna – na której opierają się niektóre popularne programy komputerowa do identyfikacji pisma – jest bardzo zawodna (nawet jako metoda pomocnicza), gdyż traktuje grafizm w kategoriach statycznych a nie dynamicznych. Przekonanie o jej niezawodności, któremu hołdują niektórzy pismoznawcy – może prowadzić do dramatycznie wypaczonych wniosków w ekspertyzach grafologicznych.

Spośród wielu innych metod kryminalistycznej analizy pisma ręcznego warto wymienić metodę projekcji geometrycznej Brossona oraz metodę obliczania współczynnika integracji pisma opracowaną przez wybitnego polskiego uczonego prof. Antoniego Felusia.